بنا به تقویم سازمان ملل متحد پنجم جولای (١٤ تیر)، روز جهانی تعاونی‌ها بود. قرار است امسال در مراسم ها با شعارِ “راه‌حل‌های فراگیر و پایدار برای جهانی بهتر” نقش حیاتی تعاونی‌ها در ایجاد جوامع عادلانه‌تر و تاب‌آورتر برجسته شوند.
اصطلاح «تعاونی» مفاهیم مختلفی را در بر می‌گیرد: نهادهای خرید جمعی (مثل تعاونی‌های مواد غذایی)، نهادهای فروش جمعی (مثلاً بنگاه‌های کوچک سرمایه‌داری که برای فروش محصولات خود با هم همکاری می‌کنند)، یا مالکیت جمعی (مثلاً کشاورزانی که زمین را به صورت مشترک مالک هستند اما به‌صورت جداگانه کشت می‌کنند)، هم اکنون شرکت‌های تعاونی‌های بزرگی مثل موندراگون اسپانیا وجود دارد که ١٣٠ هزار کارگر و پرسنل در خود آن و ۸۰ هزار نفر بخشا و در جوار آن فعالند. حداقل صد هزار تن از آنان مالک و هدایت کننده این شرکت می‌باشند که با سیستمی کارا و استفاده از مدیریتی جمعی در دل اقتصاد بحران زده جهانی ۵۰ سال دوام آورده، ولی با چالش سرمایه‌دارانه بسیاری روبرو هستند. لازم به ذکر است که در دنيا دو ميليون و ۶۰۰ هزار تعاوني با دو میلیارد عضو وجود دارد، علیرغم این واقعیت سرمایه‌های بخش خصوصی و غول پیکر اجازه نداده‌اند که نقش آنها از ۵ در صد در اقتصاد جهانی بیشتر شود.
در میان تعاونی‌ها در جهان شرکت‌های همکاری جمعی در اقتصاد و تعاونی در روژآوا مثال زدنی هستند. در حال حاضر تعاونی‌های آن منطقه سیستم جدید اقتصادیی بر پایه حکومت خود مدیریتی ساخته‌اند که درس‌های فراوانی برای آموختن دارند. پیش از ۲۰۱۱، حکومت بعث سوریه هرگونه خودسازمان‌دهی مردمی را سرکوب می‌کرد. اما در جریان خیزش‌های موسوم به بهار عربی که مردم روژاوا (کُردها، ایزدی‌ها، آشوری‌ها و اعراب) کنترل منطقه خود را به دست گرفتند، در عرصه‌های گوناگون از جمله تعاونی‌ها با اتکا به خود کار کرده‌اند. از نظر فعالین روژآوا جنبش تعاونی‌ها مدلی برای جامعه‌ای جایگزین هستند. کمیته اقتصاد زنان (وابسته به کنگره ستار) تعاونی‌های کشاورزی، نانوایی‌ها و پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر را در این منطقه راه‌اندازی کرده است. تعاونی‌ها در عرصه تامین غذا، آب، برق، خدمات آموزشی و بهداشتی فعال هستند. بخش حیاتی از ساختار اجتماعی و اقتصادی شمال سوریه تحت اداره خودمختار دموکراتیک قرار گرفته است. این مدل اقتصادی بر پایه کار جمعی، خودکفایی، تعهد به اکولوژی و دموکراسی مشارکتی استوار است.
در ایران هم تعاونی‌ها هم در عرصه تولید (کشاورزی و صنعتی) و مسکن و هم در میدان خدمات و مصرف وجود دارند. در بخش صنعت ۱۷ هزار تعاونی فعالند. در اینجا بخش تعاونی‌های مصرف بیشترین نقش را در اقتصاد و کمک به سهام‌داران داشته‌اند. الان سه شبكه بزرگ در این قسمت فعالند مانند تعاونی مصرف فرهنگيان با يك ميليون سهام‌دار و اكثر معلمان در آن عضو هستند. تعاونی كاركنان دولت هم وجود دارد كه پيش از شروع به كار فروشگاه‌های بزرگ زنجيره‌ای موفق شدند بخشی از فروشگاه‌ها را ايجاد كنند. همچنين تعاونی كارگران هم در این میدان فعال بوده‌اند. کارگران پیشرو تلاش کرده اين تعاونی‌ها را از زمان جنگ ایران و عراق تا امروز در خدمت هم طبقه ایهای خود قرار دهند. آنها بدرجاتی مواد مصرفی را به قيمت مناسب‌تر و بدون سود واسطه و با شرايط بهتر مانند فروش اقساطی عرضه كردند و در حال حاضر هم پنج ميليون عضو و سهام‌دار دارند. در مجموع اقتصاد کشور به سه بخش دولتی، خصوصی و تعاونی تقسم شده است. از ابتدای سرکار آمدن رژیم سرمایه‌داری اسلامی شرکت‌های تعاونی هميشه يك گوشه از اقتصاد بوده‌اند، اما با وجود این به آنها امکان داده نشده که بیش از همان حدود ۵ در صد از اقتصاد را اشغال کنند. در جهان بخش خصوصی مانع اصلی رشد تعاونی بوده‌اند و در ایران بخش دولتی، خصولتی و فساد نهادینه رژیم در این مورد نقش اصلی را بازی کرده که ۷۰ درصد اقتصاد کشور را در اختیار دارند.
نخستین تعاونی‌ها در جهان توسط کارگران در قرن هیجدهم بنیان گذاشته شد. قرار بود آنها سود محور نباشند، اما در دنیای سرمایه‌داری این ممکن نشده است. با اینحال بافت آنها بگونه ایست که نمی توانند مثل بخش تماماً سودمحور، بوروکراتیک و بیرحمانه کار کنند. مارکس به درستی می‌گفت که تعاونی‌ها «آزمایش‌های بزرگ اجتماعی» هستند و اهمیت زیادی دارند، اما او به شدت این ایده را رد کرد که سوسیالیسم را می‌توان با فرآیند ایجاد یک تعاونی جدید پس از دیگری برقرار کرد. او تاکید کرد «برای نجات توده‌های زحمتکش، کار تعاونی باید به ابعاد ملی توسعه یابد و در نتیجه، با ابزار ملی پرورش داده شود.»
روزا لوکزامبورگ نوشت: «تعاونی‌ها، به‌ویژه تعاونی‌ها در زمینه تولید، شکلی دورگه در میانه سرمایه‌داری هستند. می‌توان آنها را واحدهای کوچک تولید اجتماعی‌شده در میان مبادله سرمایه‌داری توصیف کرد.»
» مشکل این است که تعاونی‌هایی که در چارچوب بازار سرمایه‌داری تأسیس می‌شوند، برای بقا باید رقابت کنند، و اگر نرخ استثمار در میان رقبای شما بالا باشد، شما نیز باید با آن هماهنگ شوید. دموکراسی اقتصادی و خودمدیریتی کارگری در شکل تعاونی برای هر جامعه سوسیالیستی اصیل از اهمیتی کلیدی برخوردارست، اما به معنای مورد نظر کارگران آنها را فقط می‌توان با اتخاذ راهبردی که هدفش از هم پاشاندن قدرت دولت سرمایه‌داری و مصادره کردن مصادره‌کنندگان می‌باشد ساخت.
